.....::::: GALERIA FOTO :::::.....

PARK I ROŚLINNOŚĆ PAŁACOWA

        Tuż za pałacem na długości 0,5 km rozciągał się park pałacowy założony w 1773 r. na tarasach o układzie symetrycznym wg. Projektu ogrodnika Norberta Hammerschmidta ozdobiony gazonem.

        Prace nad tym parkiem rozpoczęto w okresie silnych już infiltracji nowego, romantycznego stylu angielsko – chińskiego.

Korzeni założenia ogrodowego w Narolu należy szukać w barokowych ogrodach francuskich, dla których podstawę wyjściową stanowił renesansowy ogród włoski.

W drugiej połowie XVII wieku we Francji nastąpił wspaniały rozkwit ogrodów barokowych, związany silnie z postacią André Le Nostre’a, który wzbogacił dotychczasowe założenie ogrodowe o układy wielokierunkowe, łączące różne elementy programowe i elementy przestrzenne, a także architektoniczne w jedną całość kompozycyjną. Rezydencja, miasto lub wieś oraz ogród i zwierzyniec były traktowane łącznie we wzajemnej zależności przestrzenno– kompozycyjnej, a dzięki dużym, otwartym przestrzeniom oraz dalekim perspektywom wiązały się również z otaczającym krajobrazem. Tak samo traktowane były poszczególne elementy ogrodu, powiązane kompozycyjnie tak między sobą, jak i z całością, nadawały kompozycjom ogrodowym charakter klasyczny. Założenia tego typu, charakteryzujące się pełną polotu i fantazji głębią stanowiły jakby malarskie wizje Poussina i Lorraina. Cechy francuskiego ogrodu barokowego najsilniej uwydatniły się w założeniach Le Nostre’a. Elementy i motywy były w większości podobne jak w ogrodzie włoskim jednakże sposób ich interpretacji oraz rozwinięcie było odmienne, przez co te same motywy i elementy, a także całość układu ogrodu uzyskały swoisty wyraz przestrzenno– plastyczny.

           Francuska kompozycja tworzenia ogrodów rozpowszechniła się w wielu europejskich krajach, docierając do Polski w drugiej połowie XVII wieku. Zaczęło wówczas zanikać sytuowanie pałacu w obrębie fortyfikacji ustępując miejsca francuskiemu typowi zwanemu entre cour et jardin, w którym pałac poprzedza jeden lub kilka dziedzińców, po bokach z oficynami lub skrzydłami pałacowymi, a za pałacem znajduje się ogród.

Z początkiem XVIII wieku w Polsce zaznaczyło się oddziaływanie klasycznych rozwiązań Le Nostre’a. Obok rozwiniętych układów osiowych powszechne stały się także wieloosiowe i wielokierunkowe, sprzężone z różnorodnych elementów tworzących jedną całość kompozycyjną, podporządkowaną dominancie budowli pałacowej. W obręb kompozycji ogrodowej włączono otaczające duże przestrzenie leśne, rozległe alejowe układy, a także powierzchnie wodne naturalne i sztucznie kształtowane. Ogólną cechą tych ogrodów jest ukierunkowanie kompozycji wzdłuż jednej tylko osi. Obok bogatego programu trzech zasadniczych elementów kompozycyjnych – salonu, gabinetów i boskietów – obejmowały one często dodatkowe elementy sytuowane na osi, jak np. aleje wychodzące niekiedy daleko poza ogród.

           Przykładem takiego typu rozwiązań przeszczepionego na polski grunt jest symetryczny ogród tarasowy w Narolu, którego powstaniu dała początek umowa zawarta 4 września 1773 roku pomiędzy wojewodą pomorskim Feliksem Antonim Łosiem a niemieckim ogrodnikiem Norbertem Hammerschmidtem. Sformułowane w niej zostały zasady dotyczące przekształcenia narolskiego wzgórza w park będący uzupełnieniem architektury i służący rekreacji właścicieli pałacu.

          Ogrodnik, mocą kontraktu, podejmował się: „... przy Pałacu w Narolu Ogród Włoski założyć na trzy kondygnacye y poboczne koło Pawilonów iak naypięknieyszym kształtem y naydoskonalszą robotą wszelkie ulice tak grabowe jako y lipowe zasadzić, ... na Arkady dać Abrys y Tryliarze większe y mniejsze, ... Smereki y Drzewa Owocowe które się z Lipia transportować będą wybrać y ponasadzać ... kwatery tak na paradnym piętrze jak też y w ostatnim piętrze potazeryi wyplantować, założyć y wyrysować kommunikacyją Piątr y Aparella zrobić y udarniować, gdzie potrzeba darniem kwatery założyć, y Bukszpanem wysadzić kanapy Boligreny ... dopilnować aby zrobione były szpalerki grabowe z filunkami ... gdzie będzie potrzeba Puszkiety pozasadzać pod murami cylkularnymi ... inspekt założyć. (...) Zgoła wszytko jak naydoskonaley y naylepiey zrobić ...” Z kontraktu wynika, iż Norbert Hammerschmidt nadzorował roboty ogrodowe i prowadził rachunkowość. Na urządzenie parku zgodził się dobrowolnie za kwotę pięciuset czterdziestu dukatów w połowie wypłaconych przed, w połowie po wykonaniu prac.

            Edward Jankowski pisze: „Domyślać się należy, że tenże ogrodnik dawał plan na te ogrody, choć sad nie jest w dokumencie wyraźnie wymieniony, chyba owe drzewa z Lipia były to szczepy owocowe, może z tamtejszej jakiejś szkółki. Na zakładanie ogrodów francuskich szlachta nie miała pieniędzy, nie było też z pewnością dość ogrodników, którzy by się na tej nowej sztuce znali, a nade wszystko, którzy by już założony ogród francuski, pod nożycami umiejętnie używanymi podtrzymywać umieli. Magnatom takie ogrody zakładali ogrodnicy cudzoziemscy.”

           Park w Narolu należy do symetrycznych ogrodów tarasowych. Założony został na osi biegnącej z północy w kierunku południa. Od strony północnej oś ta biegła swobodnie łącząc miasto i zespół pałacowy z roztoczańskim krajobrazem, od południa natomiast zamykał ją punkt widokowy z wieżą kościoła w centrum miasta. Oś wschodnia biegła z Narola w kierunku dworu w Lipiu, zachodnia zaś łączyła miasto z wsią Narol Stary i z folwarkiem plebańskim.

          Trójosiowy układ przestrzenny przecinały dwa trakty komunikacyjne biegnące z zachodu na wschód. Droga z Narola Starego do Lipia ukształtowana w formie alei łączyła wsie i folwarki wchodzące w skład dóbr narolskich i przecinała się z aleją dojazdową do pałacu. Druga aleja znajdowała się po północnej stronie założenia i spajała łany plebańskie i dworskie oraz niwy wsi Kadłubiska w duży kompleks leśny. Jej końcowy odcinek stanowił gwiaździsty plac będący częścią zwierzyńca charakterystycznego dla ogrodów w założeniach rezydencjonalnych. Tutaj najprawdopodobniej mieścił się pawilon myśliwski połączony aleją z folwarkiem i stawami. Założenie urbanistyczne w Narolu obejmowało teren rozciągnięty do sześciu kilometrów w kierunku północnym i około czterech kilometrów ku stronie wschodniej.

           Do rezydencji narolskiej od południa prowadziła aleja wjazdowa mierząca sto siedemdziesiąt metrów, obsadzona szpalerem lip, po której obydwu stronach były ogrody warzywno – owocowe. Pałac poprzedzony został obszernym dziedzińcem w kształcie owalu, taką też formę przybrał znajdujący się na nim trawiasty gazon z klombem kwiatów sezonowych otoczony szeroką bramą wjazdową.

          Dziedziniec w okresie międzywojennym, w efekcie działalności Juliana Puzyny, jednego z ostatnich właścicieli pałacu, stał się niezwykle bogaty. Oprócz głównego gazonu w formie spłaszczonego koła, usytuowano klomb w kształcie trójkąta zbiegającego w kierunku bramy głównej, z mniejszymi klombami po obydwu stronach.

           Zarówno przed pawilonami bocznymi i portykami arkadowymi, jak i przed bocznymi partiami głównego korpusu pałacu narolskiego założone były obsiane trawą i obsadzone różami rabaty. Rosły tutaj też inne dekoracyjne krzewy, a latem ustawiano palmy hodowane w oranżerii. Za pałacem znajdował się jeszcze jeden gazon z klombami kwiatowymi. Pomiędzy portykami arkadowymi, a skrzydłami łączącymi pałac z pawilonami ukryte były małe kwiatowe wirydarzyki.

           Za głównym korpusem budynku, od strony północnej opadający stok wzgórza podzielono na trzy tarasy ewidentnie rozgraniczone w terenie, poprzedzone podłużnym gazonem, którego oprawę stanowiły rzędy lip rosnące prostopadle do bryły głównego budynku.

Taras paradny przylegający bezpośrednio do pałacu i będący niejako uzupełnieniem jego wnętrza, zamknięty był niegdyś szpalerem kasztanowców, które szczątkowo zachowały się do dnia dzisiejszego. Jego tło wypełniał szereg kamiennych rzeźb figuralnych, zwróconych twarzami ku ogrodowej elewacji budynku oraz rząd kolumn. Smukłe i gładkie kolumny poświęcone zostały pamięci ojca oraz małżonki Feliksa Antoniego Łosia. Na postumentach widniały obecnie zniszczone częściowo napisy. Z lewej strony napis głosił:

„OPTIMO PATRI GRATUS FILUS F.A.COM.Ł. F..RI EC A.D.8”,

z prawej natomiast:

„DILECTAE CON...GI ADDICTUS SPONSUS F.A. … LOS FIERI FECIT A.D. 1801”.

           Pośród rzeźb ogrodowych znajdował się Apollo Kytajrodos z tyrsem, Minerwa w hełmie na głowie i z tarczą oraz Pomona z koszykiem owoców. Drugi taras ogrodu mieścił tzw. „ptasznik” i porośnięty był gęstym starodrzewiem. Pomiędzy drugim a trzecim poziomem biegł głęboki wykop, krzyżując się z aleją. Na owym skrzyżowaniu usytuowane były dwa posągi.

Przez taras trzeci biegła stara aleja lipowa z dwiema prostokątnymi polanami po bokach. Obramienia polan stanowiły szpalery grabowe. W najdalszej części parku rosły przede wszystkim lipy i graby oraz krzewy. Stąd można było oglądać malowniczy krajobraz.

Wśród drzewostanu ogrodu narolskiego dominantę stanowiły lipy szerokolistne i wąskolistne, były też graby, topole, jesiony, klony i kasztanowce, czyli drzewa typowe dla polskiego krajobrazu. Do najstarszych okazów należą lipy liczące dwieście lat, a więc pamiętające czasy świetności pałacu Feliksa Antoniego Łosia.

         Założenie parkowe w Narolu stanowi niewątpliwie jeden z przykładów wyjątkowo przemyślanych rozwiązań tego typu na terenie Polski i choć przez szereg lat ulegało licznym przeobrażeniom, do dziś zachowało swój regularny charakter. Dzięki temu przywrócenie mu osobliwego piękna będzie mniej skomplikowane.

           Poniżej przebiegała główna aleja, przy której stały posągi bóstw greckich, rzymskich, obeliski i kolumny z inskrypcjami. W głębi parku były też place zabaw i gier. Po lewej stronie pałacu był ptasznik z egzotycznymi ptakami.